ثبت شده توسط صبا خدرزاده | ثبت: 2020-09-08 11:58:56.0 | ویرایش: 2022-11-21 15:53:45.0 | دسته بندی: 250k
سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در راستای وظایف سازمانی، نقشه های زمین شناسی و گزارشهای توصیفی مرتبط با نقشه ها را در مقیاس 250 هزارم تهیه نموده است. گزارش حاضر، خلاصه ای از گزارش نقشه زمين شناسي ورقه 1:250000 نایبندان به منظور شناخت کلی از محدوده مطالعاتی می باشد. همچنین دریافت و خرید لایه های رقومی و رکوردهای اطلاعاتی تکمیلی این برگه از طریق سامانه فراداده و سرویس کاتالوگ به آدرس http://csw.ngdir.ir قابل دسترس است.
گزارش نقشه 1:250000 نايبندان
چهارگوش نايبندان در جنوب خاوری استان خراسان واقع است. گوشه های شمال خاوری آن حدود 70 كيلومتری باختر شهر بيرجند قرار گرفته و روستای نايبندان در فاصله 230 كيلومتری شمال كرمان بوجود آمده است.
از نگاه ريخت شناسی، برجستگيهای اصلی ناحيه عبارتند از: كوه نايبند (3009 متر ارتفاع) در مركز نيمه باختری چهارگوش، دنباله جنوبی كوه شتری طبس در شمال نيمه باختری و كوه های غره سفيد، گرماب و سرخ كوه در بخش مركزی و خاوری چهارگوش قرار دارند. بقيه ناحيه كم و بيش هموار است كه به طور محلی دارای ناهمواري هائی است. پائين ترين قسمتهای ناحيه حدود 800 متر از سطح دريا بالاتر و در مركز بخش جنوبی و در سنگهای آتشفشانی واقع است.
چينه شناسی
1- پركامبرين
كهن ترين سنگهای ناحيه را تنها می توان در پهلوی شمالی كوه نايبند مشاهده كرد. اين سنگهای چين خورده عبارتند از: شيل، سيلت و ماسه سنگ كه دگرگون شده و شيلها به صورت فيليت در آمده اند. روی اين سنگهای دگرگون شده و به طور دگر شيب سنگهای پرمين قرار گرفته اند.
2- پالئوزوئيك
در مرز شمالی ناحيه و در دنباله ی كوه های شتری طبس، ماسه سنگهای كوارتزی و شيلهای سيلتی و مقداری از سنگهای كربناتی ماسه ای ديده می شود كه به صورت باريكه ای محدود به گسلها بوده و كهن ترين واحد اين قسمت از ناحيه است. ضخامت و همچنين سن اين سنگها به درستی تعيين نشده ولی از نگاه ليتولوژی كم و بيش با سازند شيشتو قابل مقايسه می باشد.
در كوه نايبند سنگهای پرمين با دگرشيبی روی سری مراد قرار گرفته اند كه بازگوکننده پيشروی دريای پرمين است. در آنجا بخش قاعده ای پرمين عبارتست از لايه های كنگلومرای قلوه ای، سيلت سنگ و ماسه سنگ كه دارای شيب كمی هستند.
3- ترياس
در كوه نايبند و دنباله كوه شتری، روی سازند جمال و با ناپيوستگی همشيب، واحد مشخص قرمز رنگی وجود دارد كه به خوبی با سازند سرخ شيل قابل مقايسه است. اين سازند را می توان به سه بخش تقسيم كرد كه عبارتند از: (1) بخش آواری زيرين تشكيل شده از ماسه سنگ كوارتزی، سيلت سنگ و شيل، (2) بخش ميانی كه آهك دولوميتی درست شده و (3) بخش شيل قرمز رنگ كه آن را بخش سرخ شيل می گوئيم.
روی اين واحد مشخص و قرمز رنگ، يك واحد ضخيم از لايه های دولوميتی خاكستری تشكيل شده كه چكادهای Peaks كوه نايبند و شتری را به وجود آورده است.
يك رديف ضخيم از نهشته های آواری غير كربناتی و لايه های سنگ آهكی به طور ناپيوستگی همشيب روی سازند شتری قرار گرفته كه می توان آن را سازند نايبند ناميد.
به طور اساسی و كلاسيك سازند نايبند را می توان به چهار بخش تقسيم كرد كه عبارتند از: (1) بخش ماسه سنگی (بخش گلكان Rni) در زير، (2) بخش شيلی، ماسه سنگی و لايه های نازك سنگ آهك (بيدستان-Rn)، (3) بخش حوض شيخ (Rn3) كه رخساره ای پس رونده و از شيل و ماسه سنگ درست شده، (4) بالاترين بخش به حوض خان (Rn4) می باشد كه از سنگ آهك فسيل دار و از نوع مرجان توده تشكيل شده است.
بررسيهای انجام شده به ما اجازه می دهد كه علاوه بر اين چهار بخش كلاسيك، سه بخش تازه ولی غير رسمی را برای سازند نايبند معرفی كنيم كه عبارتند از: بخش پنجم (Rn5) كه در نيمه باختری چهارگوش گسترش دارد و از شيل- ماسه سنگ ذغال دار درست شده است. در اين بخش يك قسمت مشخص وجود دارد كه از سنگ آهك مرجانی درست شده و آن را ششمين بخش (Rn6) می ناميم. محيط رسوب گذاری چهار بخش كلاسيك نايبند دريائی كم¬ژرفا تا محيط دريا كناری بوده است، ولی بخش های جوانتر در محيط دلتایی رودخانه ای درست شده اند و تداخل رسوبهای دريايی در آنها بسيار كم است.
در جنوب باختری ناحيه، يك واحد مشخص و با رنگ هوازدگی روشن وجود دارد كه هم شيب روی سازند نايبند قرار گرفته و تشكيل شده از سيلت و ماسه سنگ های كوارتزی و يا فلدسپات دار و دارای ساخت چينه بندی است. اين واحد ترديد آميز را به سازند شمشك نسبت داده ايم (Js).
4-ژوراسيك
در نيمه باختری چهارگوش، روی سازند نايبند (بخش پنجم) و شمشك؟ و با همبری ناگهانی يك واحد سنگ آهكی دولوميتی قرار گرفته است. اين همبری در بيشتر جاها همشيب است ولی گاهی دگر شيبی نيز ديده می شود. در اين واحد سنگ آهكی لايه های نازك شيلی نيز به حالت لابلائی وجود دارد بادامو؟ و با همبری تدريجی، يك واحد آواری ناقص با افقهای نازك ذغال سنگی تشكيل شده كه آنرا سازند هجدك (Jh) ناميده ايم. در اين سازند 7 بخش قابل شناسائی است كه در رخنمونهای جنوب باختری ناحيه، بهتر مشخص اند. بخش شيلی (Jh1) (بيشينه ضخامت 50 متر) در زير واقع است و تدريجی به دنبال نايبند تشكيل شده است و در جهت قائم با يك همبری ناگهانی به بخش دوم (Jh2) كه تناوبی است از سيلت سنگ و ماسه سنگ آهكی تبديل شده است. اين بخش را در نقشه ی چهارگوش به صورت يك واحد نقشه (Jh1-2) نمايش داده ايم
چرا كه با مقياس 000. 250: 1 قابل جدا كردن از يكديگر نيستند. سومين بخش (Jh3) كه همشيب به دنبال بخش دوم تشكيل شده، عبارتست از شيل، ماسه سنگ ناخالص، كالسی لوتيت های با هوازدگی، رنگ نارنجی و لايه های نازك ذغال سنگی. بخش چهارم (Jh4) تشكيل شده از شيل و سنگ آهكهای االيتی كه به دنبال آن و به طور هم شيب آرنيت های آهكی بخش پنجم (Jh5) درست شده اند.
روی هجدك و به طور هم شيب رديف ضخيمی از مارن، نهشته های آشفته و شيل قرار دارد كه لايه های آن دارای شيب كم اند. اين رديف را به سازند بغمشاه نسبت داده ايم و چهار بخش غير رسمی را در آن مشخص كرده ايم. اين بخشها عبارتند از: مارن- شيلهای زيرين كه گاهی دارای قسمتهای گچی می باشند. روی اين بخش زيرين و به طور تدريجی نهشته های آشفته تشكيل شده اند كه قسمت پائين آن از نوع دور از كناره و دارای چرخه های نيمه كامل بوما (Bouma) است.
5-کرتاسه
سنگهای كرتاسه در دو ناحيه ی جدا از هم يكی در گوشه ی جنوب باختری و ديگری در ناحيه ی غره سفيد- سرخ كوه (خاور چهارگوش) پراكنده اند و با هم بسيار تفاوت دارند.
- ناحيه جنوب باختری
در ناحيه ی چهل پايه دگرشيبی آشكاری سنگهای كرتاسه و سازند بغمشاه را از يكديگرجدا می كند. كرتاسه با واحد گچ داری با ضخامتی حدود 50 متر آغاز می شود. در اين واحد، لايه های مارن، شيل آهكی و سنگ آهكهای نازك لايه همراه با لايه های ضخيم گچ سفيد ديده می شود. روی اين واحد به طور هم شيب، لايه های دولوميت، شيلهای گچی، لايه های نازك گچ و سنگ آهك و مرجان توده ای و اووليتی كه ضخامت آن به 78 متر می رسد تشكيل شده است.
در ناحيه ی چهل پايه يك دگرشيبی آرام ديده می شود كه جدا كننده ی سنگهای كرتاسه ی زيرين و لايه ی نازك كنگلومرائی قاعده ی كرتاسه ی بالا (Ku) می باشد.
محيط رسوب گذاری واحد ياد شده كم و بيش دريائی كم ژرفا تا ميان جزر و مدی بوده است.
خاور ناحيه
در غره سفيد، كنگلومرای ضخيم (حدود 1000 متر) با دگر شيبی روی سنگهای ترياس و پرمين قرار گرفته است. در اين كنگلومرا دانه های آهكی با اندازه های شن، قلوه سنگ و تكه سنگ فراوان است كه از سنگ آهكهای پرمين (جمال؟) تا سنگ آهكهای اوربيتولين دار كرتاسه ی زيرين سرچشمه گرفته اند.
محيط رسوب گذاری آن از قسمت كناره ای دريا (نزديك برجستگی ها) تا دريای كم ژرفای محلی تغيير می كرده و گاهی هم ميان جزر و مدی بوده است.
نزديكی سرخ كوه و در نواحی شمالی آن، تنها جائی در چهارگوش است كه سنگهای ويژه ای از كرتاسه؟ را می توان ديد. اين سنگها عبارتند از: فليش ها (Ki) با لايه هايی نازك سنگ آهك ماسه ای که چندين سيل ديابازی از درون اين واحد می گذرند (di). همچنين يك واحد آميزه ای(um) وجود دارد كه از سنگهای اولترامافيك به شدت تكتونيك ديده تشكيل شده و سيلهای ديابازی و مقدار كمی از شيلهای قرمز رنگ پلازی نيز با آنها همراهند.
جز آنچه گفته شده سنگهای دگرگونی هم ديده می شود كه عبارتند از: فيليت ها (Kph) و ميكاشيست های آمفيبول دار(Kash). نشانه هائی در دست است كه می رساند سن فليش ها كرتاسه پيشين (نئوكومانين) است ولی كرتاسه ی پسين نيز امكان پذير است.
سنگهای آتشفشانی در محيط های نيمه خشكی تشكيل شده اند و نهشته های همراه آنها می رساند كه دريای كم ژرفا نيز به طور محلی در ائوسن وجود داشته است.
6- ترشير
واحدهای سنگی ترشير در ناحيه ی چهارگوش نايبندان گسترش زيادی دارند. برونزد بيشتر آنها در خاور گسل نايبند است.
پالئوژن- مجموعه واحدهای سنگی پالئوژن را می توان در سه دسته ی مشخص كه با ناپيوستگی هم شيب در پيوند با يكديگر می باشند، جای داد. تجزيه ژئوشيميائی 23 نمونه از مجموعه سنگهای پالئوژن نشان می دهد كه بيشتر آنها دارای ويژگی های آتشفشانی كالك- آلكالن می باشند.
سه دسته يا سری سنگهای ياد شده عبارتند از:
دسته زيرين (Et) مجموعه ای است از سنگهای آذر آواری با كمی كنگلومرا و پرليت- كهن ترين قسمتهای آن در خاور چهارگوش، ناحيه " كلات زينب" ديده می شود كه تشكيل شده از لايه های قرمز رنگ شيل، ماسه سنگهای توفی و چند لايه ی سنگ آهك نوموليت دار كه روی هم 700-600 متر ضخامت دارند. اين واحد (Emt) به طور هم شيب روی سنگهای رسوبی ماستريشتين- پالئوسن قرار گرفته است. روی آن 50 متر كنگلومرای آتشفشانی وجود دارد كه گسترش سراسری دارد و می توان آن را قاعده ی سنگهای آتشفشانی- رسوبی ناحيه به شمار آورد (Ebc).
سن واحدهای سری زيرين را با كمك نوموليت ها و همچنين پرتوسنجی تعيين و ائوسن بدست آمده است.
نئوژن NG نهشته های قاره ای نئوژن را تنها در چند برونزد پراكنده می توان ديد كه همه در شمال كوه نايبند و در باختر گسل نايبند واقعند. اين نهشته های رودخانه ای كه برونزد ناقصی دارند عبارتند از: ماسه سنگهای نيمه سخت شده و سيلت سنگ كه با نهشته های نئوژن يافت شده در چهارگوش لكركوه خيلی شبيه اند. لايه های افقی و يا شيب خيلی كمی دارند. در بيشتر برونزدها قاعده ی آنها ديده نمی شود ولی با دگرشيبی روی سنگهای كهن تر به ويژه سری زيرين و بالائی پالئوژن قرار گرفته اند.
7- كواترنر
در دوره كواترنر فعاليت آتشفشانی محدودی وجود داشته كه گدازه های بازالتی اوليوين دار (Qob) نتيجه آنست. اين بازالتها در شمال باختری و قسمت مركزی جنوب ناحيه را به طور محلی و افقی پوشانيده اند.
در دوره كواترنر، هم زمان و پس از فعاليت آتشفشانی ياد شده، نهشته هائی درست می شده كه اكنون آنها را از مخروط های بادبزنی(Qc)، پادگان های كهنسال (Qn)، مخروطهای آبرفتی جوان (Qt2)، كفه های نمكی (كوير) و تلماسه های بادی می توان ديد. جوان ترين آنها به صورت نهشته های درون كانالها (Qal) به صورت پراکنده در ناحيه ديده می شوند.
8- سنگهای آذرين درونی
در ناحيه ی جنوب باختری ديگ رستم برونزد كوچكی از ديوريت وجود دارد كه در سازند نايبند نفوذ كرده و آن را به صورت هورن فلس در آورده است.
تكتونيك
سرگذشت تكتونيكی ناحيه ی نايبندان را می توان به دو زمان پيش و پس از ژوراسيك پسين وكرتاسه ی پيشين بخش كرد. اثر تكتونيك كهن تر در كوه نايبند، به خوبی ديده می شود. در آنجا تا سنگهای پركامبرين "مراد" ، به شدت چين خورده و كمی هم دگرگون شده اند و به احتمال زياد به علت رخداد كوه زائی بایكالی بوده است.
در فاصله زمانی پالئوزوئيك - ژوراسيك پيشين، يك رژيم آرام و كم و بيش استوار پلاتفورمی فرمانروا بوده و جنبشهای قاره زائی و تغيير سطح آبها وجود داشته است (از نوع ديناميكی).
نبود رسوب گذاری مهمی را در كوه نايبند می توان تشخيص داد و بدين علت است كه سنگ های كهن تر از پرمين (سازند جمال) وجود ندارند.
پس از اين رخداد، در بيشتر مدت زمان كرتاسه، آرامش نسبی تكتونيكی برقرار بوده است. در زمان ماستريشتين بالا آمدگی عمده ای در قسمت خاوری ناحيه رخداده و در ناحيه لكركوه بسيار مشخص تر است. اين بالا آمدگی و فعاليت موجب شده كه در زمان ائوسن- اليگوسن فعاليت ماگمائی گسترده ای بوجود آمده كه به احتمال زياد نخستين نشانه های گسترش سيستم گسل نايبند بوده است.
زون گسل نايبند، يك گسل راستگرد نوع امتداد لايه ای است كه در درازای بيش از 500 كيلومتر ديده می شود.
زمین شناسی اقتصادی
توان معدنی ناحيه چندان زياد نيست و فلزهای مادر، فلورين و باريتين در كانسارهای لايه ای در كوه نايبند و شتری وجود دارد.
رگه های فلزهای مادر را از مدتهای پيش در ناحيه ی سه چنگی و حوض رئيس می شناخته اند. اين رگه ها در يك زون باريك گسلها و شكستگي های با روند شمال باختری در سنگهای آتشفشانی پالئوژن واقعند.
تراورتن های موجود در ناحيه چشمه عراقی در شمال باختری چهارگوش و ديك رستم جنوب روستای نايبندان از گستردگی خوبی برخوردارند و می توان از آنها برای سنگ ساختمان بهره گرفت.
